Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) zirvesinden çıkan görüntüler – Çin lideri Şi, Rusya Devlet Başkanı Putin ve Hindistan Başbakanı Modi’nin çok paylaşılan fotoğrafı – tek seferlik bir kareden ziyade değişen dünya düzeninin göstergesi, diyor Kafkasya Enstitüsü direktörü ve siyaset bilimci Aleksandr İskenderyan.
YouTube’daki Euromedia24 kanalına verdiği kapsamlı röportajda, küresel düzenin çok merkezli bir rekabet ortamına yerleştiğini; Türkiye’den Hindistan’a ve Brezilya’ya kadar bölgesel güçlerin, Soğuk Savaş sonrası döneme kıyasla çok daha fazla sonuçları şekillendirdiğini söyledi.
ŞİÖ’nün kurumsal ağırlığına dair uyarı
İskenderyan, ŞİÖ’nün kurumsal etkisinin abartılmaması gerektiğini belirtti. AB veya AEB gibi bağlayıcı kuralları az; daha çok ağır sıkletlerin (Çin – Hindistan – Pakistan) sıklıkla anlaşmazlık yaşasa da iletişim kurduğu bir masa. Küçük ve orta ölçekli devletler için “masada olmak” bile önemlidir – özellikle Çin ile ekonomik bağlar kurmak ve Hazar üzerinden “Orta Koridor”u kullanmak açısından.
Ermenistan’ın konumu: ikili “medeniyet tercihleri”nin ötesinde
Artık tek bir hamiyi seçip “ona bağlı kalma” dönemi bitti, dedi. Ermenistan teatral “medeniyet tercihleri”nden (Rusya mı, Batı mı) kaçınmalı; bunun yerine AB, ABD, Rusya, İran, Türkiye, Hindistan, Çin gibi tüm kutuplarla sistematik çalışmalı, çelişkileri fırsata çevirmeli ve iş birliği olanaklarını kullanmalı. Rusya, İran ve Türkiye coğrafi birer gerçek; politika bu kalıcılığı dikkate almalı.
ABD’nin rolü ve Washington deklarasyonu
İskenderyan, 8 Ağustos Washington deklarasyonunu niyet beyanı olarak tanımladı; henüz tamamlanmış bir barış veya ulaşım anlaşması değil. ABD’nin anlatısında daha geniş bir kayma görüyor: her yerde demokrasi teşvikinden, çıkarına uygun yerlerde rejim tipinden bağımsız istikrar sağlamaya geçiş. Bunun Güney Kafkasya’da sahaya nasıl yansıyacağı ise henüz tasarlanacak.
Koridor tartışması: biçim vs. egemenlik
Bakü belirli, verimli bir doğu-batı yol bağlantısı isterken; Erivan, topraklarından geçenlerin kontrolünü elinde tutmakta ısrar ediyor. İskenderyan’a göre çözüm teolojik değil, teknik olacak – örneğin “mühürlü” prosedürler veya uçtan uca elektronik kontrollerle her iki tarafın da temel tezini koruyabilmesi (Ermenistan ile temas yok vs. Ermenistan denetimi). Bunu Litvanya üzerinden Kaliningrad transitine benzetti: siyasi kaygıları yatıştıracak şekilde prosedürler tasarlandığı için işliyor.
Yine de bilinmezler var: kim inşa edecek, kim ödeyecek, kim denetleyecek? Eğer özel bir imtiyaz gerçekten “Ermenistan yasalarına tabi bir şirketin işletmesi” olsaydı, liderlerin imzasına gerek kalmazdı; sınır kontrol işlevleri devredilirse, yasaların değişmesi gerekir. Bu süreç yeni başladı.
Türkiye – Azerbaycan uyumu sıkılaştı
2020’den bu yana Ankara’nın Güney Kafkasya politikası Bakü’nün çizgisiyle neredeyse örtüşüyor, dedi. Türkiye ilkesel olarak Ermenistan sınırını açmayı destekleyebilir, ancak pratikte Bakü’den gelecek onayları bekliyor. Semboller üzerindeki tavizler (ör. Ararat Dağı imgesinin kaldırılması) ise siyasi olarak yanlış yönlendirilmiş; Ankara veya Bakü’nün tutumunu belirleyen asıl faktörlere dokunmuyor.
AB misyonu, Rus üsleri, İran hassasiyetleri: kalabalık bir harita
Ermenistan bugün birden fazla, rakip güvenlik aktörünü ağırlıyor veya onların denetimine açık: AB gözlem misyonu, Rus birlikleri ve sınır muhafızları, ayrıca Batı güvenlik varlığından kaygı duyan İran. Bu yamalı bohçaya yeni bir dış garantör eklemek kolay değil ve dikkatli bir koreografi gerektiriyor.
Barış beklentisi: kâğıt vs. gerçeklik
İskenderyan, önümüzdeki 10 ayda kapsamlı bir barış anlaşması çıkacağına kuşkuyla bakıyor. Baskıyla imza atılsa bile bunun daha çok bir mutabakat zaptı olacağını, tam bir anlaşma olmayacağını öngörüyor. Ermenistan için “siyasi güvenlik biçimleri” (belgeler, sınır çizimleri, prosedürler) gerekli; askeri kapasiteyi yeniden inşa etmek yıllar alacak. Azerbaycan için ise, savaşta kazandığı özgüvenle, acele etme motivasyonu az.
İç siyaset: “barış vs. savaş” seçim kampanyasının ekseni olacak
Ermenistan’da iktidar partisi muhtemelen barış odaklı bir anlatıyla seçime girecek (“istikrarı biz sağlıyoruz; rakipler savaşı göze alıyor”). Bu hikâye, sembolik aşamalarla – el sıkışmalar, saha ziyaretleri, taslak metinler – desteklenebilir, temel dosyalar çözümsüz kalsa bile.
Büyük ders
Güney Kafkasya tek bir gücün yörüngesine düzenli şekilde oturmayacak, diye bitirdi İskenderyan. Sonuçlar Rusya’nın Ukrayna savaşından nasıl çıkacağına, İran’ın seyrine, Türkiye’nin tercihlerine ve ABD – AB evrimine bağlı olacak. Ermenistan için hayatta kalmak ve ilerlemek, “olgun politika”ya dayanıyor: ayrıntılı, sabırlı, hukuken ve teknik olarak yetkin devlet yönetimi – daha az slogan, daha çok mühendislik.
