Echo Baku sunucusu Movsun Hajiyev ve analist Albert Isakov Karabağ’ın göçü, hafıza ve birlikte yaşama ihtimali üzerine — Azerbaycan topraklarının işgalinin sona ermesinin ikinci yıldönümünde
Echo Baku, sunucu Movsun Hajiyev ve blog yazarı–araştırmacı Albert Isakov arasında geçen derin bir sohbetle yıldönümünü kutladı. Sohbet, 19–20 Eylül 2023 Karabağ operasyonundan kalan yanıtlanmamış bir soruya odaklandı: etnik Ermeniler evlerinde kalarak Azerbaycan vatandaşı olabilir miydi? Hajiyev, izleyicileri tebrik ederek söze başladı ve Isakov’u hem Azerbaycanlı hem de Ermeni izleyiciler arasında uzun süredir bilinen bir ses olarak tanıttı. Sonrasında kimlik, propaganda, sorumluluk ve onlarca yıllık ayrılığın ardından kalıcı barışın kök salıp salamayacağı üzerine açık, bazen rahatsız edici bir tartışma yaşandı.
Merkezi soru: kalmak mı gitmek mi?
Karabağ’ın Ermeni sakinlerinin kalıp kalamayacağı, Azerbaycan belgelerini kabul ederek vatandaşlık topluluğuna dâhil olup olamayacağı sorulduğunda, Isakov’un yanıtı “hayır” oldu. Onun yorumuna göre kitlesel ayrılış yalnızca korku ya da fiziksel güvenlikle ilgili değildi; üç on yıllık zorunlu ayrılıktan sonra Azerbaycanlı komşularıyla birlikte Azerbaycan içinde yaşamayı reddetmenin ilkesel bir yansımasıydı. Eylül 2023’ten bazı ayrıntılara değinerek çıkışın Ermeni tarafınca organize edilip teşvik edildiğini savundu: bölgeye gönderilen otobüsler, “kamu hizmetleri” için talep edilen ama ayrılan ailelere dağıtılan yakıt ve Bakü temsilcilerinin insanları kalmaya ikna etme çabaları. Ayrıca eski ayrılıkçı milletvekili Alyosha Gabrielyan’ın, Rus garantileri ve Rus vatandaşlığıyla Karabağ’a dönülüp dönülmeyeceğine dair yaptığı sosyal medya anketine işaret etti; Isakov’a göre “evet” yanıtları, itirazın yalnızca güvenlik koşullarına değil, Azerbaycan’ın yetkisine yönelik olduğunu gösteriyordu.
“Şart kip olmadan tarih”: zihniyet neden önemli
Isakov sürekli olarak hafızanın gücüne döndü. Geç 1980’lerdeki çatışma başladığında 14 yaşındaydı; her iki taraftaki gençlerin çoğunun günlük yaşamda hiç “ötekiyle” karşılaşmadan büyüdüğünü, izlenimlerini internetten ve savaş zamanı anlatılarından edindiklerini söyledi. Bu önemlidir: uzlaşma sadece kurumlara değil, yaşanmış deneyime de bağlıdır. Krizin derin ideolojik köklerini, Sovyet sonrası mitinglerden ve ayrılıkçı yapılardan çok önceye uzanan Ermeni milliyetçiliği ve diaspora entelektüel akımlarında gördüğünü söyledi. “Artsakh Ermenistan’dır, nokta” sloganını eleştirerek, bu tür iddiaların konumları katılaştırdığını ve trajediye zemin hazırladığını savundu. Aynı zamanda etnik düşmanlığı reddettiğini vurguladı. Kendisinin karma kökenli olduğunu (bir Ermeni anne) belirtti ve hakaret içeren dili kullanmadığını, eleştirisinin siyasi ve yapısal olduğunu söyledi.
İnternet kuşağı – ve olumsuzluk
Her iki konuk da filtrelenmemiş çevrimiçi içeriğin kamuoyu tartışmasını grafik görüntüler, söylentiler ve öfke ile doldurduğunu, bu durumun herhangi bir “çatışma sonrası” yeniden başlamayı zorlaştırdığını tartıştı. Sovyet dönemi “halkların dostluğu”nun, önceki travmalar üzerine açık tartışmayı bastıran kısmen dayatılmış bir ideal olduğunu belirten Hajiyev, kapağın kalkmasıyla bastırılmış şikâyetlerin patladığını söyledi. Isakov ise bugünün sürekli açık yayınlarının olumsuz içeriği algoritmaların en üstüne taşıdığını, sabır, nüans veya empatiyi beslemeyi zorlaştırdığını ekledi.
“Balovanniye” etkisi: ayrıcalık, bağımlılık, tepki
Isakov, Karabağ Ermenilerinin on yıllar boyunca Erivan ve diasporadan destek gördüğünü — “gözde çocuk” olduklarını — ve bu süreçte önemli kaynakların onlara aktarıldığını söyledi. Bu statünün beklentiler ve izolasyon yarattığını savundu. Ancak 2020’den ve özellikle 2023’ten sonra zemin kaydığında aynı topluluk kendini aniden Ermenistan siyasetinde “günah keçisi” olarak buldu — bazıları tarafından eleştirildi ve uzaktaki kararların sonuçlarını tek başına yüklenmek zorunda kaldı.
Birlikte yaşam mümkün olabilir miydi?
2023’te Azerbaycan içinde birlikte yaşamın gerçekçi olup olamayacağı sorulduğunda Isakov şüpheci kaldı. Ona göre birçok kişi, dış garantiler altında bile Azerbaycanlılarla birlikte yaşamayı açıkça reddetti — bu da zihniyetlerin değişmesi gerektiğinin bir göstergesi. Hajiyev, “herhangi bir suç yerine etnik kimliklerinden dolayı yerinden edilen sivillere” sempati duyduğunu dile getirdi ancak daha zor bir takip sorusu yöneltti: Eğer birlikte yaşamı reddeden insanlar geri dönseydi kaç tane “Karen Avasanyan” ortaya çıkardı — son dönemdeki el bombalı saldırılar sonrası tutuklamalara atıfla? Hiçbiri sayısal yanıt vermedi; ima edilen şey, gelecekte güvenlik, hukuk ve vatandaşlık kültürünün önce gelmesi gerektiğiydi.
Barışın gerektirdikleri
Hemen yanıtlar kasvetli olsa da, daha geniş sohbet ileriye dönük yollar aradı: Geçmişi demitolojize etmek. Isakov, savaşa yol açan seferberlik, sloganlar ve kararlarla yüzleşmeyi savundu — sonsuza kadar yeniden yargılamak için değil, insanların büyük anlatıların aracı haline gelmesini engellemek için. İnsani temasları yeniden kurmak. Her iki konuk da genç Azerbaycanlıların ve Ermenilerin çok azının günlük hayatta birbirini tanıdığını vurguladı. Uzun vadeli barışın, eğitim, ticaret, kültür, spor gibi sıradan, düşük dramatik etkileşimler gerektireceğini söylediler. Gerçekçi beklentiler koymak. Hajiyev, “sadece ticaretin her şeyi iyileştireceği” fikrine karşı çıktı. Isakov da aynı fikirdeydi: hukuk devleti, eşit muamele ve vatandaşlık onuru önkoşullardır, yan ürün değil. İnsanları projelerden ayırmak. Isakov, “halk adına” konuşurken aslında insanları feda eden siyasi hareketleri eleştirdi ve gelecekteki liderleri sembolik zaferlerin değil, bireysel güvenlik ve hakların önceliklendirilmesi gerektiği konusunda uyardı.
Zor ama gerekli bir konuşma
Her iki isim de acı, kayıp ve öfkenin takvimle ortadan kalkmayacağını kabul etti. 2023’teki göç ve öncesindeki otuz yıl, Bakü’den Erivan’a, Stepanakert/Hankendi’ye kadar ailelerde derin izler bıraktı. Ancak aynı zamanda barışın soruların yokluğu değil, onları şiddete dönmeden sormaya devam etme iradesi olduğunu da vurguladılar. Hajiyev, izleyicilere tanıdık bir dilekle kapattı: hem Azerbaycanlılar hem Ermeniler için huzurlu gökyüzü — ve gelecek için net bir çizgi: artık el bombalarıyla “kahraman” yaratılmayacak.
